हामी कस्तो बन्ने ? (भाग १ )

( यो लेख खासगरी १० -१९ बर्ष का बालबालिका र किशोर-किशोरी लाई केन्द्रमा राखेर लेखिएको छ। उपयुक्त समुहमा जतिसक्दो धेरै फैलाई दिनुहोला )

प्रिय भाई बहिनीहरु,

नयाबर्ष २०८२ को शुभकामना !

तिमीहरू अहिले जीवनको त्यो मोडमा छौ, जहाँ हरेक दिन नयाँ चुनौती, नयाँ जिज्ञासा र नयाँ सम्भावनाहरू लिएर आउँछ। कहिले काहीं मनमा प्रश्न उठ्न सक्छ कि :

“के म सक्षम छु?”

“ममा के विशेषता छ?”

“अरूजस्तो म किन छैन?”

यी प्रश्नहरू स्वाभाविक हुन्। तर, यिनीहरूको उत्तर तिमीभित्रै लुकेको हुन्छ। यो लेख तिमीलाई त्यो उत्तर खोज्न सहयोग गर्न लेखिएको हो। तिमीभित्र अनगिन्ती चारित्रिक शक्ति र सद्गुणहरू छन्, जुन तिमीलाई आत्मविश्वासी, दयालु, समझदार र जीवनमा सफल बन्न मद्दत गर्छन्।

यहाँ समेटिएका २४ कथाहरू नेपालकै गाउँ, सहर, विद्यालय, परिवार र साथीहरूको परिवेशमा आधारित छन्। यी कथामा तिमीजस्तै किशोर–किशोरीहरू छन्, जसले जिज्ञासा, साहस, सहानुभूति, लगनशीलता जस्ता चारित्रिक गुणहरू प्रयोग गरेर जीवनका चुनौतीहरू पार गरेका छन्।

हाम्रो उद्देश्य एउटै हो, तिमी आफूभित्रको शक्ति चिन्न सकोस्।

त्यो शक्तिलाई अभ्यास गर्न प्रेरित होऊ र जीवनलाई अझ अर्थपूर्ण बनाउने यात्रामा लाग्न सकोस्।

प्रत्येक कथापछि दिइएको सानो टिप्पणीले तिमीलाई त्यो विशेष गुणको अर्थ बुझ्न र आफ्नो जीवनमा प्रयोग गर्न मार्गदर्शन गर्छ।

संसार बदल्न ठूलो हातहतियार चाहिँदैन, कहिलेकाहीँ एउटा सजग सोच, एउटा सहानुभूतिपूर्ण व्यवहार, वा एउटा इमानदार निर्णय नै पर्याप्त हुन्छ। त्यो शक्ति तिमीभित्र छ , बस, त्यसलाई जागृत गर।

सधैं तिमीभित्र उज्यालो छ।

बस, त्यो उज्यालो खोज्ने आँखा विकास गर।

अब म पालै-पालो मैले उल्लेख गरेका गुणहरु सम्बन्धित साना कथाहरु सुनाउछु र प्रतेक कथाको अन्त्यमा सानो टिप्पणी भन्छु।

१ . बिजुली बिना उज्यालो

सर्जनशीलता -Creativity

दार्चुलाको एउटा पहाडी गाउँमा प्रमिला बस्थिन्। त्यहाँ हिउँदको समयमा हप्तौंसम्म बिजुली नआउने गथ्र्यो। साँझपख अँध्यारोमा पढ्न गाह्रो हुन्थ्यो। घरमा बत्ती बाल्ने उपाय पनि थिएन। प्रमिला पढाइमा असाध्यै रुचि राख्थिन्। तर जब बिजुली जान्थ्यो, उनको अनुहारमा निराशा छाइहाल्थ्यो।

एक दिन उनले गाउँको पुरानो सामुदायिक पुस्तकालयमा एक किताब भेटिन् — "सौर्य ऊर्जा कसरी प्रयोग गर्ने।" त्यसपछि उनले घरमै रहेको मोबाइल चार्ज गर्ने सोलार प्यानल, पुरानो टिनको डब्बा, र एलइडी बल्ब प्रयोग गरेर एउटा सौर्य बत्ती बनाइन्। उनको सर्जनशील प्रयोगले घर उज्यालो मात्र भएन, बहिनीलाई पढाउन पनि सजिलो भयो।

छिमेकीहरूले देखेपछि उनलाई सोध्न थाले — “यो कसरी बनायौ?” प्रमिलाले पनि खुशीसाथ सिकाउन थालिन्। केही महिनाभित्र गाउँका अन्य १० घरमा पनि यस्तै बत्ती लागे।

💬 टिप्पणी:

सर्जनशीलता भनेको कल्पना मात्र होइन — नयाँ तरिका सोच्ने, समस्या समाधान गर्ने र नयाँ कुरा सिर्जना गर्ने शक्ति हो। जुनसुकै विषयमा पनि नयाँ सोच ल्याउनु तिमीभित्रको सर्जनशीलता हो।

२ . किताबको माया

जिज्ञासा-Curiosity

समीरलाई सानैदेखि "किन? कसरी? कहाँ?" भनेर सोध्न मन पर्थ्यो। अरूलाई झर्को लाग्थ्यो होला, तर उसलाई संसारको हरेक कुरा बुझ्न मन लाग्थ्यो। एक दिन गाउँको खोला किनारमा उसले एउटै ढुंगाको आकार फरक-फरक देख्यो।

उसले बुबासँग सोध्यो, तर जवाफ पाएन। उसले विद्यालयको विज्ञान शिक्षकलाई सोध्यो, अनि सँगसँगै "भू-गर्भशास्त्र" नामक विषय पत्ता लगायो।

अब ऊ हरेक शनिबार विद्यालयको पुस्तकालय जान्थ्यो र पृथ्वी, खानी, माटो, चट्टानबारे पढ्थ्यो। केही समयपछि उसले आफूलाई भू-गर्भशास्त्री बनाउने निर्णय गर्‍यो। उसले खोज्न छाडेन — हरेक कुरा बुझ्ने प्रयास गथ्र्यो।

💬 टिप्पणी:

जिज्ञासा भनेको ज्ञानको ढोका खोल्ने कुञ्जी हो। "किन" भन्ने प्रश्न सोध्दै जानु भनेको सिकाइको पहिलो पाइला हो। तिमी पनि सोच: तिमी कुन कुरामा सबभन्दा बढी "किन?" भन्छौ?

३ . मनको आवाज

विवेक-Open Mindedness

नीला स्मार्ट थिइन्। विद्यालयमा राम्रै अंक ल्याउँथिन्, तर साथीहरू उनीप्रति अलिक असहज हुन्थे। किनभने उनी हरेक विषयमा आफ्नै कुरा अडान राख्थिन्।

एकदिन कक्षामा महिला हिंसाको बारेमा छलफल हुँदै थियो। एकजना केटाले भन्यो, “महिला आफै दोषी हुन्छन्।” नीला रिसाइन्, कडासँग प्रतिवाद गरिन्। शिक्षकले भने, “कसैले जे भने पनि, सुनेर सोच्नु जरुरी छ।” त्यसपछि नीला केही किताब पढिन् — महिला हिंसा, परम्परागत सोच, अनि पुरुष मानसिकता बारे।

अर्को पटक उनी छलफलमा फर्किँदा, उनले त्यो केटाको भनाइलाई झट्टै नकारिनन्। बरु, प्रश्न गरिन्, सोचाइ बुझिन् र फेरि आफ्नो कुरा तथ्यसहित राखिन्। छलफल समृद्ध बन्यो।

💬 टिप्पणी:

विवेक भनेको अरूको विचार सुन्ने र विचार गर्न सक्ने क्षमता हो। सधैं आफै सही छैनौं — बुझ्ने र सोच्ने अभ्यासले तिमीलाई अझ परिपक्व बनाउँछ।

साहसको बाटो

४ . साहस-Bravery

रोल्पाको एउटा टाढाको गाउँमा बस्ने अर्जुन चुपचाप स्वभावको केटो थियो। ऊ बोल्न खासै रुचाउँदैनथ्यो। ऊ सधैं आफ्नै संसारमा रमाउँथ्यो। तर उसभित्र एउटा ठूलो डर लुकेको थियो — सार्वजनिक रूपमा बोल्ने डर। कक्षा अगाडि उभिएर केही भन्नुपर्ने अवस्था आउँदा उसको शरीर नै काम्थ्यो।

एकदिन विद्यालयमा "साहसको कथा" भन्ने विषयमा भाषण प्रतियोगिता राखियो। अर्जुनलाई शिक्षकले पनि सहभागी हुन सुझाए। उसले पहिले त नमानेको जस्तो गर्‍यो, तर घर फर्किएपछि उसले मन थाम्न सकेन। उसले आफ्नै जीवनको डर र त्यसबाट पार पाउने संघर्षको कथा लेख्न थाल्यो।

प्रतियोगिताको दिन आयो। ऊ मञ्चमा उक्लियो। हात कामेको थियो, घाँटी सुकिरहेको थियो। तर उसले आँखा बन्द गरेर गहिरो सास लियो र आफ्नै कथा भन्न थाल्यो — "म अर्जुन हुँ। म डराउँछु, तर आज म डरेर पनि बोल्न आएको छु..."

कथा सकिँदा सबै चकित थिए। शिक्षक र साथीहरूले ताली बजाइरहेका थिए। अर्जुन आफैं पनि मुस्कुराइरहेको थियो।

💬 टिप्पणी: साहस डर नहुनु होइन, डर हुँदाहुँदै पनि अगाडि बढ्ने शक्ति हो। कहिलेकाहीं सबैभन्दा ठूलो बहादुरी भनेको आफ्नै डरको सामना गर्नु हो।

५ . आमा प्रति कृतज्ञता

कृतज्ञता (Gratitude)

पोखराको नजिकैको गाउँमा सरस्वती आफ्नी आमासँग बस्दथिन्। उनकी आमा बिहान सबेरै उठेर सरस्वतीका लागि टिफिन बनाउँथिन्, विद्यालयको पोशाक तयार पार्थिन्, र उनलाई विद्यालय पठाउँथिन्। एक दिन विद्यालयमा "धन्यवाद दिवस" मनाइने भयो। शिक्षकले सबैलाई आफ्नो जीवनमा महत्वपूर्ण व्यक्तिलाई धन्यवाद पत्र लेख्न आग्रह गरे। सरस्वतीले आमाका लागि पत्र लेखिन्: "आमा, तपाईंको माया र सहयोग बिना म आज यहाँसम्म आइपुग्न सक्दिनथेँ। तपाईं मेरो प्रेरणा हुनुहुन्छ। धन्यवाद।" बेलुकी घर फर्किएर उनले आमा समक्ष पत्र दिइन्। आमाले पत्र पढेर आँसु झार्नुभयो र सरस्वतीलाई अँगालो हाल्नुभयो।

💬 टिप्पणी: कृतज्ञता व्यक्त गर्दा सम्बन्धहरू अझ बलियो हुन्छन्। तिमीले पछिल्लो पटक कसैलाई "धन्यवाद" कहिले र किन भन्यौ? कृतज्ञता सानो शब्दमा व्यक्त भए पनि यसको प्रभाव ठूलो हुन्छ।

६ . आशाको किरण

आशावादिता (Hope)

सुनसरी जिल्लाको एक सानो गाउँमा रोहित आफ्नो परिवारसँग बस्दथ्यो। एक वर्ष, मनसुनको भारी वर्षाले गाउँमा बाढी ल्यायो, जसले रोहितको घर बगायो। परिवारले सबै थोक गुमाएपछि अस्थायी टेन्टमा बस्न थाल्यो। यो कठिन परिस्थितिमा पनि रोहितले आफ्नो पढाइलाई निरन्तरता दिन चाहन्थ्यो। बिहान उठेर विद्यालय जानुअघि, उसले अस्थायी बसोबासलाई व्यवस्थित गर्न आमाबाबुलाई सहयोग गर्थ्यो। विद्यालयमा पनि उसले ध्यानपूर्वक पढाइ गर्थ्यो र शिक्षकहरूलाई प्रश्न सोध्थ्यो। साथीहरूले सोध्थे, "तिमी यस्तो अवस्थामा पनि कसरी यति उत्साही छौ?" रोहित मुस्कुराउँदै भन्थ्यो, "हामी गरिब भयौं, निराश होइन। म पढ्नेछु र हाम्रो भविष्य राम्रो बनाउनेछु।"

💬 टिप्पणी: आशावादिता भनेको कठिन परिस्थितिमा पनि उज्ज्वल भविष्यको आशा राख्नु हो। आशावादी सोचले कठिनाइलाई पार गर्न ऊर्जा दिन्छ र सफलता प्राप्त गर्न प्रेरणा मिल्छ।

७ . साथीको गल्तीमा माफी

क्षमाशीलता (Forgiveness)

हेटौंडाको एक माध्यमिक विद्यालयमा पढ्ने सागर पढाइमा राम्रै थियो, तर सबैभन्दा बढी उसलाई साथीहरूको साथ मन पर्थ्यो। उसले विश्वास गर्थ्यो कि असली मित्रता भनेको विश्वास र समझदारीमा टेकेर टिक्ने कुरा हो। रामेश्वर उसका सबैभन्दा मिल्ने साथी थिए। उनीहरू सँगै पढ्थे, टिफिन साटासाट गर्थे, र धेरै कुरा शेयर गर्थे।

एक दिन, सागरले बाबुले दिएको नयाँ पाठ्यपुस्तक विद्यालयमा ल्याएको थियो। त्यो किताबमा उसले आफ्नै लेखाइमा नोटहरू बनाएको थियो, र त्यो उसलाई निकै माया लाग्थ्यो। टिफिन समयमा सागर शौचालय गएको बेला रामेश्वरले किताब खोल्दा गल्तीले पानी पोखियो। केही पाना च्यातिए र केही भिजे। सागर फर्किंदा पुस्तकको हालत देखेर उसको अनुहार रातो भयो। "यो के गरिस्?" उसले कडै स्वरमा सोध्यो। रामेश्वर घुँडामुनि आँखा राखेर माफ माग्न थाल्यो, "सरी, मैले जानीजानी गरेको होइन, साच्चै गल्ती भयो।"

सागर केहीबेर रिसाएर चुप रह्यो। तर केहीछिनमा उसले आफैलाई सम्झायो, "हामीले त सँगै धेरै समय बिताएका छौँ। एकपटकको गल्तीका लागि साथी गुमाउनु ठीक हुँदैन।" उसले गहिरो सास लियो र भन्यो, "ठिक छ, तिमीलाई माफ गरें। तर अर्को पटक यति ध्यान दिएर काम गर्नू।" रामेश्वरको अनुहार उज्यालो भयो। उनीहरूको मित्रता फेरि पहिलेभन्दा बलियो बन्यो। साँझ सागरले आफ्नो डायरीमा लेख्यो: "क्षमा गर्न सक्नु नै ठूलो शक्ति हो।"

💬 टिप्पणी: माफी दिनु भनेको कमजोरी होइन, बरु समझदारी र आत्मबल हो। जब हामी कसैलाई माफ गर्छौं, तब हामी मनको भारी हटाउँछौं र सम्बन्धहरू अझ बलियो बनाउँछौं। तिमीले पछिल्लो पटक कहिले र कसरी कसैलाई माफ गरेका थियौ?"

माथी उल्लेखित गुणहरु हामीले सानै देखि मलजल गर्न थल्यौ भने भविष्यमा तेस्ले राम्रो परिणाम दिन्छ भन्ने देखिएको छ। आशा छ तिमीहरु ले यी गुणहरुको विकास गर्नेछु। म बाकी हरु गुणहरु अर्को भागमा ल्याउने छु।

स्नेहपूर्वक,

डा. किशोर